Osnivanje i ratni put 111./221. brdske brigade Gračanica –

Prvoga septembra 1992. godine formirana je 111. gračanička brigada, vojna jedinica koja je tokom agresije na Bosnu i Hercegovinu i Odbrambeno oslobodilačkog rata 1992.-1995. branila prostore Gračanice, ali i dala velik doprinos u odbrani naše zemlje, boreći se na mnogobrojnim bojištima: od Posavine i Gradačca preko Doboj Istoka, Vijenca i Vozuće, Sapne i Teočaka, pa sve do Vareša, Olova i Crnoriječke visoravni.

Brigada je službeno formirana 1. septembra 1992. godine, ali samo njeno osnivanje bilo je završna faza vojnoga organiziranja na ovim prostorima, koje je započelo još u aprilu 1992. godine – kada su, u skladu s naredbom Predsjedništva RBiH, na prostorima Gračanice uspostavljene prve jedinice Teritorijalne odbrane RBiH (TO RBiH).

Rejonski štabovi i prve jedinice TO RBiH

Opštinski štab TO RBiH Gračanica (OpŠTO), na čelu sa komandantom Ibrahimom Nurkićem, u aprilu 1992. uspostavlja četiri rejonska štaba TO, koji formiraju ili objedinjavaju već formirane teritorijalne jedinice (čete i samostalne vodove), po naseljima i mjesnim zajednicama općine Gračanica. Rejonski štabovi (RjŠTO) su uspostavljeni u Gračanici (za prostor Gračanice i Pribave), Malešićima (za prostor Lukavice, Malešića, Stjepan Polja i Babića), Donjoj Orahovici (za prostor Miričine, Rašljeve, Gornje i Donje Orahovice, te Donje Lohinje) i Sokolu (za naselja u sjevernom dijelu predratne općine Gračanica). Komandanti rejonskih štabova bili su rezervni oficiri: Safet Durkalić (Gračanica), Esad Bašić (Malešići), Hasan Gazibegović, a zatim Abdurahman Džinić (Donja Orahovica), te Mensur Lika (Soko). Odmah na početku, pod komandu TO stavila se i ranije formirana jedinica Patriotske lige BiH, pod komandom Mehmeda Meše Ahmedbegovića (ista postaje Manevarski vod TO Gračanica). U maju 1992. mobilisan je Odred TO RBiH, kao jedinica manevarskog tipa (za njenog komandanta je imenovan Velija Džananović), kao i Protivdiverzantski vod (čiji je komandir bio Bahrija Ćoso). U međuvremenu, nakon pada Doboja, OpŠTO Gračanica preuzima komandu i nad prostorom današnjeg Doboj Istoka, gdje se uspostavlja RjŠTO Klokotnica (komandant: Sead Arnautović).

Navedene jedinice, pod rukovođenjem Ratnog predsjedništva općine Gračanica i komandom OpŠTO (na čije čelo sredinom maja ponovo dolazi Osman Puškar, predratni komandant, dok Ibrahim Nurkić postaje načelnik štaba) – uspostavljaju prve linije odbrane i uspješno se odupiru napadima daleko nadmoćnijih snaga velikosrpskog agresora: jedinica Jugoslavenske narodne armije (JNA) i srpskih paravojnih snaga, koje su u maju 1992. objedinjene u Vojsku Republike Srpske (VRS). Početkom juna 1992. godine Gračanlije odlaze i u pomoć susjednom Gradačcu, a zatim prisilno razoružavaju neprijateljsku četu u selu Gornja Lohinja, otklonivši opasnost koja je gradu prijetila sa istočne strane.

Formiranje bataljona

Ratna zbivanja i sve složenije vojno-političko stanje na prostorima Gračanice, Tuzlanske regije i Republike Bosne i Hercegovine u cjelini nametalo je potrebu stvaranja čvršće ustrojenih i bolje organiziranih vojnih jedinica. U vremenu prerastanja Teritorijalne odbrane u Armiju RBiH, pristupilo se i reorganizaciji snaga odbrane na području Gračanice: formiranju bataljona iz sastava rejonskih štabova i Odreda TO.

Formiranje bataljona, kao druga faza u vojnom organiziranju, započelo je sa osnivanjem 1. bataljona, sastavljenog od ljudstva iz Odreda TO. Bataljon je zadržao karakter manevarske jedinice, a za njegovog komandanta postavljen je Tarik Nuhanović. Tokom jula i augusta formiraju se još četiri bataljona. Od jedinica RjŠTO Gračanica formiran je 2. bataljon, za čijeg komandanta je postavljen Džemal Jukan (predratno aktivno vojno lice u bivšoj JNA). Iz sastava RjŠTO Orahovica formiran je 3. bataljon, čiji je komandant bio Smajl Oštraković (također aktivno vojno lice). Iz jedinica RjŠTO Malešići formiran je 4. bataljon, za čijeg komandanta je imenovan Esad Bašić (kasnije komandu preuzima Senad Delić). Iz rejonskog štaba Soko nastaje 5. bataljon (poznat i kao Trebavski), a njegov prvi komandant bio je Ahmed Džafić. S formiranjem bataljona, rejonski štabovi odbrane s raspoloživim ljudstvom, raspoređenim u tzv. prostorne čete, nastavili su djelovati kao “B-sastav”, angažiran po potrebi.

Od jedinica RjŠTO Klokotnica početkom jula 1992. formirana je 109. dobojska brigada, koja je u početku bila pod komandom Okružnog štaba odbrane Tuzla, a sa formiranjem Taktičke grupe 2 u Gračanici (17. 08. 1992.) ulazi u njen sastav.

Taktička grupa 2 (na čelu s Osmanom Puškarom kao komandantom, te Ibrahimom Nurkićem kao načelnikom štaba) formirana je u cilju dogradnje zapovjednog sistema i daljeg razvoja oružanih snaga na ovome prostoru, a krajem septembra 1992. prerasta u Operativnu grupu 2, proširivši zonu odgovornosti i na područje općine Lukavac (gdje se potom formira 117. lukavačka brigada).

U vrijeme dok se još uvijek radilo na pripremama za formiranje komande brigade i uvezivanje postojećih jedinica u Gračanici, dijelovi već formiranih 2., 1. i 4. bataljona, uz jedinice za podršku, izvode uspješan napad na neprijateljsko uporište u Lendićima (21.-23. 08. 1992.). Isto je nakon dvodnevnih borbi zauzeto, čime je otklonjena još jedna opasna prijetnja po slobodni teritorij općine Gračanica. Odmah iza toga, 1. bataljon sudjeluje u konsolidaciji linija odbrane na prostoru Gnojnice i Dobošnice, gdje su snage VRS izvršile proboj prema Smolući (radi prinudne evakuacije tamošnjeg stanovništva i opkoljenih srpskih snaga), poharavši pri tome Dobošnicu.

Formiranje i sastav 111. brigade

Naređenjem Taktičke grupe 2 (br. 01-911/92) od 1. septembra 1992. godine formirana je 111. brigada Gračanica, “s ciljem da se objedine dejstva i uspostavi jedinstveno rukovođenje i komandovanje”. Za komandanta brigade imenovan je Tarik Nuhanović, dotadašnji komandant 1. bataljona (na čelu kojeg ga mijenja Amir Zejnilagić, a nešto kasnije za komandanta dolazi Nermin Širbegović). Imenovani su i članovi komande, prema formacijski propisanim organima i službama. Brigada je objedinila postojećih pet bataljona, uz novoformirane prateće i prištapske jedinice (artiljerijska grupa i vod protivzračne odbrane, sanitetska služba, inžinjerijski vod, vod veze, pozadina itd.); 1. bataljon je zadržao manevarski karakter, sa zadatkom da djeluje u zoni odgovornosti brigade, po potrebi i šire, dok su jedinice ostala četiri bataljona raspoređene na linijama odbrane, od Miričine do Male Brijesnice, te od Lukavice Rijeke do Prijekog Brda. Bataljoni su se sastojali od po tri pješadijske čete, te prateće čete (vod minobacača 82 mm, vod bestrzajnih topova i logistički vod).

Na dan formiranja, brigada je brojala ukupno 3.171 borca. Mnoge od jedinica nisu još bile u potpunosti formirane niti popunjene. Tako je 1. bataljon brojao svega 316 boraca; 2. bataljon 484 borca, 3. bataljon 415 boraca… Brigada je oskudijevala sa starješinskim kadrom, oružjem, municijom, uniformama i opremom.

U trenutku formiranja, brigada je, po službenoj evidenciji, raspolagala sa nešto više od 1500 dugih cijevi – računajući u to, uz automatsko i poluatomatsko naoružanje, i već zastarjele puške M48. Imala je četrdesetak puškomitraljeza M53, te svega tri mitraljeza M84. S municijom se veoma oskudijevalo – u trenutku formiranja, brigada je raspolagala sa svega 104.564 metka kalibra 7,62×39 mm (što znači da su na svaku automatsku i poluautomatsku pušku dolazila jedva po dva-tri okvira municije). Protivoklopna sredstva bila su još oskudnija: u svih pet bataljona bilo je svega pet ručnih bacača raketa M79 “Osa” (sa ukupno četiri mine!), te još po dvadesetak-trideset ručnih bacača M57, RPG-7 i M80 “Zolja”…

Znatan dio naoružanja s kojim se u početku raspolagalo potjecao je od samih građana, koji su ga nabavljali na crnom tržištu početkom 1992. godine; dio oružja, opreme i drugih sredstava je u samom početku rata organizirano kupljen ili na druge načine nabavljen posredstvom Općine Gračanica, kao i kriznih štabova mjesnih zajednica. Nešto je stiglo iz Tuzle, kao i logističkog centra Armije RBiH u Visokom. Ipak, tokom čitavog rata, glavni logističar brigade bile su i ostale općinske vlasti Gračanice, tačnije Ratno predsjedništvo (na čelu s Hazimom Vikalom), te Izvršni odbor općine Gračanica (na čelu s Reufom Sokolovićem). Ogromnu pomoć u tome pružila je gračanička privreda, koja se prilagodila ratnim uvjetima, a također i građani (na području općine, kao i na privremenom radu u inostranstvu), koji su odbranu finansirali putem obaveznih uplata tzv. ratnog poreza, te uplata za općinski zajam, a mnogi od njih i neobaveznim ličnim donacijama.

U novembru 1992. godine formiran je Mješoviti artiljerijski divizion (MAD), čiji je prvi komandant bio tada mladi oficir Šefik Čimpo, a zatim Besim Duraković, te naposlijetku Sedin Bostandžić. U okviru MAD-a objedinjena su “teža” artiljerijska oruđa i sredstva za podršku. Inače, od artiljerijskih sredstava, brigada je u trenutku formiranja ukupno imala po 24 minobacača kalibra 60 i 82 mm, zatim 5 minobacača 120 mm, 3 lahka raketna lansera kalibra 107 mm, te po jedan top B-1 i ZIS (kalibra 76 mm). Od protivavonskih sredstava raspolagalo se samo sa po tri protivavionska mitraljeza (PAM) kalibra 14,5 mm i protivaovonska topa (PAT) kalibra 20 mm. Protivoklopna sredstva su bila još oskudnija: uz prethodno spomenute ručne raketne bacače, brigada je raspolagala sa devet bestrzajnih topova SPG-9 i M60 (sa po dvadesetak raketa), te svega par protuoklopnih lansirnih kompleta 9K11 (“Maljutka”).

Kasnije, nešto malo artljerijskog naoružanja stiglo je iz Tuzle, nešto je stečeno putem ratnog plijena… U MAD-u 111. brigade se, tako, našao i jedan tenk M47 “Patton” (zastarjeli model koji je desetljećima ranije izbačen iz aktivne službe u JNA), još par topova manjeg kalibra, minobacača, ali osobito vrijedan je bio protivoklopni sistem kinesko-pakistanske proizvodnje TF-8 (HJ-8), tzv. “Crvena strijela”, koji je sredinom 1993. godine, uprkos  međunarodnom embargu na uvoz naoružanja i vojne opreme, stigao u Armiju RBiH zahvaljujući vladi “jedne prijateljske zemlje”. (Nekoliko uništenih neprijateljskih tenkova, samohotki, “praga” i druge tehnike svakako opravdava posebno isticanje ovog oruđa.)

Reorganizacije i promjene u strukturi i sastavu brigade

U martu 1993. godine ukidaju se rejonski štabovi odbrane, a njihovo ljudstvo prelazi u 111. brigadu, u novoformirani 6. bataljon (komandant: Halil Hadžić). Ovaj bataljon je bio zamišljen kao prostorna jedinica, koja će preuzimati položaje ostalih jedinica brigade kada budu angažirane na drugim bojištima, ali ubrzo nakon formiranja dobio je manevarsku ulogu, u više navrata odlazeći u ispomoć van zone odgovornosti brigade. U ljeto 1993. formirana je izviđačko-diverzantska četa (IDČ). Krajem iste godine 6. bataljon je rasformiran, a početkom 1994. godine IDČ 111. brigade i dio ljudstva iz drugih jedinica prelazi u novoformiranu 212. bosansku oslobodilačku brigadu. Istovremeno, rasformiran je i 1. bataljon, čijim ljudstvom se popunjavaju postojeće jedinice brigade, a dio također prelazi u 212. brigadu.

S tom reorganizacijom, preostala četiri bataljona mijenjaju oznake: 2. bataljon postaje 1., 3. postaje 2. itd. Treba navesti i imena njihovih komandanta, do kraja rata. Komandant 1. bataljona bio je Muris Trepanić (koji je naslijedio Džemala Jukana), komandanti 2. bataljona bili su Abdurahman Džinić i Mirsad Džafić, 3. bataljonom komandovao je Mihret Ćosić (naslijedivši Senada Delića), dok su komandanti 4. bataljona bili: Fikret Šuvalić, Esad Mujačić, Vejsil Junuzović, Abdulah Dizdarević, Ramiz Grapkić i Šefik Mustafić.

U toku 1994. godine formiraju se nove izviđačko-diverzantske jedinice (Izviđačko-diverzantski vod na nivou brigade, te izviđačko-diverzantska odjeljenja na nivou bataljona), dok se najsposobniji borci u svakom bataljonu izdvajaju se u posebne manevarske čete. Potkraj 1994. formira se novi, 5. bataljon, sa zadatkom da brani dio linija na Trebavi (komandant: Damir Alić), a početkom 1995. godine MAD je rasformiran u tri samostalne jedinice za podršku (Minobacačka baterija 120 mm, Protivoklopna četa i Lahki artiljerijsko-raketni vod protivzračne odbrane).

Od kraja septembra 1992. do početka 1995. godine, 111. brdska brigada Gračanica se nalazila u sastavu Operativne grupe 2 (OG-2) Gračanica Drugog korpusa Armije RBiH.

Sa prerastanjem OG-2 u 22. diviziju, ulazi u njen sastav, pri čemu – u skladu s propisima Generalštaba – kao i druge brigade divizije mijenja brojnu oznaku, postavši 221. brdska brigada.

Početkom marta 1993. za komandanta brigade, umjesto Tarika Nuhanovića, dolazi Smail Mešić, rodom iz Svjetliče, predratni aktivni oficir u bivšoj JNA, inače dotadašnji načelnik štaba 109. dobojske brigade. Nešto kasnije, Džemal Jukan će biti imenovan za komandanta 109. brigade. Ova postavljenja su, između ostalog, pokazatelj nastojanja da se prevaziđu lokalizmi unutar vojnih struktura OG-2.

Početkom 1995. godine Mešić je imenovan za načelnika štaba 22. divizije, a na čelo tada već 221. brigade dolazi Džemal Jukan.

U decembru 1995. za komandanta brigade je postavljen Smajil Oštraković, dotadašnji načelnik štaba (koji je na tu dužnost imenovan početkom 1994. godine, nakon što je Bahrija Džananović postavljen za komandanta novoformirane 212. oslobodilačke brigade).

Na odgovarajućim dužnostima u komandi brigade, te u komandama bataljona tokom rata se iskazao veći broj sposobnih oficira, koji su uspješno izvršavali ratne zadatke. Isto tako, u samim jedinicama izraslo je dosta hrabrih i sposobnih starješina, koji su predvodili jedinice i borce. Tokom rata posvećivana je velika pažnja obrazovanju i obuci starješinskog kadra, pri čemu je osnovan i vlastiti nastavni centar u Doborovcima, te nastavni centar u Lohinji.

Ratni put i uspjesi brigade

Od dana svog osnivanja pa do kraja rata, 111./221. brigada je branila teritorij na liniji dugoj blizu 40 km, odbijajući neprijateljske napade i izvodeći druga borbena djelovanja, u prvom redu izviđačko-diverzantska. Pri tome nikada nije izgubila niti jedan jedini metar prostora: naprotiv, slobodni teritorij općine Gračanica (a time i Republike Bosne i Hercegovine) proširila je za oko 50 km². Dijelovi brigade su, osim toga, tokom čitavog rata bili angažirani na drugim bojištima –  širom sjeveroistočne, pa i centralne Bosne.

Još od juna 1992. godine, jedinice iz Gračanice sudjeluju u odbrani susjednog Gradačca. Jedinice i mješoviti sastavi iz 111. brigade od tada su se redovno smjenjivali svakih sedam dana, prošavši skoro sve linije i položaje na gradačačkom bojištu, od Turića i Tramošnice, preko Ledenica i Vide pa sve do Gornje Međiđe. Tako je bilo i nakon osnivanja brigade.

Početkom oktobra 1992. godine neprijatelj pojačava napade na Maglaj, zbog čega borci 111. brigade, radi razvlačenja i vezivanja dijela neprijateljskih snaga, izvode uspješnu diverziju u rejonu Karanovca, srušivši most na rijeci Spreči.

Borbe se posebno intenziviraju u drugoj polovici oktobra, u jeku snažne neprijateljske ofanzive s ciljem zauzimanja Gradačca. Istovremeno, jedinice Drugog korpusa Armije RBiH pojačavaju pritisak na tzv. Koridor, na brčanskom bojištu. Na Gradačcu su u to vrijeme boravile jedinice 2. bataljona, čiji borci izravno učestvuju u zaustavljanju neprijateljskog oklopnog voza (22. 10. 1992.), po kome je ta bitka ostala i najpoznatija. Dijelovi 1. bataljona na brčanskom bojištu zauzimaju sela Tomić i Marković Polje (20. 10. 1992.), približivši se na svega nekoliko stotina metara samome Koridoru (cesta Brčko – Lončari). Za to vrijeme, na području Gračanice dijelovi brigade (1., 4. i 5. bataljona) napadaju neprijateljska uporišta na Trebavi: Javor, Vis i Bošnjakušu (19. i 21. 10. 1991.), pri čemu su uspjele privremeno ovladati Javorom (tt. 658). Na taj način su vezali dio neprijateljskih snaga za ovaj prostor, olakšavajući položaj braniteljima na Gradačcu.

Na osnovu raspoloživih strateško-planskih dokumenata agresorske strane (direktiva, uputstava i naređenja), koji su nam dostupni kao dijelovi dokaznog materijala Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju u Hagu – danas znamo da su napadi na Gradačac bili prva faza šire zamišljene neprijateljske ofanzive, u kojoj su snage 1. krajiškog korpusa VRS imale zadatak napasti i zonu odgovornosti OG-2, izbijajući na liniju Gračanica – Soko i spajajući se sa jedinicama koje bi prethodno, u sadejstvu sa Istočnobosanskim korpusom, zauzele Gradačac. Čvrsta odbrana Gradačca, ugrožavanje posavskog koridora, ali i napad na položaje VRS na Trebavi, pri čemu su se jedinice 111. brigade u sva tri slučaja istakle – preduprijedili su realizaciju tih planova. Bila je to odbrana Gračanice na drugim, udaljenim bojištima. Ali, isto tako, bila je to i odbrana Bosne i Hercegovine u cjelini. Nakon zauzimanja Gradačca – iz spomenutih je dokumenata vidljivo – agresor je namjeravao produžiti napade ka Srebreniku i ostatku Okruga Tuzla. Samim padom Gradačca odbrana ovog slobodnog teritorija bila bi znatno ugrožena, gubitkom strateške dubine. Slamanje 2. korpusa i pad Tuzlanskog okruga, po svoj prilici, doveo bi i do strateškog sloma i poraza Republike Bosne i Hercegovine. Odbranom Gradačca i slobodnih teritorija u Posavini, kojoj su borci 111. brigade dali veliki doprinos – branila se i Gračanica, ali i cijela Bosna i Hercegovina.

Krajem 1992. i početkom 1993. godine, borci 111. brigade ponovo u više navrata odlaze na brčansko bojište, gdje sudjeluju u teškim borbama u rejonu Lanište – Marković Polje (u okviru operacije Drugog korpusa “Bosna-92”), pri čemu se posebno ističu 1. i 3. bataljon. Istovremeno, sudjeluju i u odbijanju novih, posljednjih žestokih napada na Gradačac (u kojima su, faktički, i slomljeni nasrtaji velikosrpskog agresora na grad Zmaja od Bosne).

U martu 1993. godine 2. bataljon dobija naređenje da sa pridodatim manjim jedinicama 111. brigade učestvuje u pokušaju proboja do ugroženih enklava Cerske i Konjević Polja, kojeg je planirala komanda Drugog korpusa. Bio je to izuzetno opasan zadatak s krajnje neizvjesnim ishodom. Kada su upoznati s time da se možda živi neće ni probiti do Cerske (a kamo li vratiti!), ali i sa mogućnošću da svi oni koji ne žele ići mogu slobodno ostati na prostorima Gračanice, nastaviti braniti ovaj kraj – svi borci bataljona su bez kolebanja su prihvatili naredbu, opredijelivši se da idu u proboj prema Cerskoj. Istina, od realizacije te akcije na kraju je odsutala komanda Korpusa. Borci 111. brigade su ipak uzeli učešća u borbama na Javornik planini istočno od Živinica, napadajući uzvišenja Potrk (tt. 836) i Veliko brdo (tt. 730), iznad sela Gornji Tupković, u pravcu Šekovića (skupa s borcima iz Živinica).

U drugoj polovici aprila 1993. godine, snage VRS pokreću ofanzivu iz pravca Doboja, u konačnoj namjeri da prodru do Gračanice i sa juga ugroze odbranu Gradačca, kao i ostale slobodne teritorije Tuzlanskog okruga. U prvoj fazi, uspjeli su samo zauzeti Svjetliću i Stanić Rijeku. Jedinice 111. brigade prve pristižu u pomoć 109. brigadi, te uz velike napore uspijevaju konsolidirati odbranu i zaustavljaju dalji prodor velikosrpskog agresora. Pri tome su neprijatelju naneseni teški gubici.

Dijelovi brigade na ovom prostoru su bili angažirani i tokom jula i augusta, istovremeno s angažmanom na gradačačkom bojištu.

Ljeto 1993. godine je bilo obilježeno borbama na Trebavi. Snage VRS su najprije napale na linije odbrane Lukavice (17. 06. 1993.), s težištem na uzvisinu Biljevine, ali su borci 4. bataljona u cjelodnevim borbama uspjeli odbiti napade. U julu, jedinice 111. i 107. brigade izvode zajedničku ofanzivnu akciju na Trebavi, pri čemu borci 107. napadaju uzvišenja na trebavskoj gredi sjeverno od Visa (Bjeljevine, Studenac i Milatušu), dok borci 111. napadaju u širem rejonu Visa, uspjevši da po drugi put osvoje Javor (12. 07. 1994.). Zbog nemogućnosti da se zauzmu ključne otporne tačke na Visu i Milatuši, borci Armije RBiH su se, izvukavši ratni plijen, povukli na polazne položaje. Ubrzo poslije toga, neprijatelj pokreće nove napade, najprije na linije u rejonu Vis – Sijedi Krš (25. 07. 1993.), a zatim Lukavice (30. 07. 1993.). Oba napada su uspješno odbijena, a linije su ostale nepromijenjene.

Razdoblje 1993. godine, inače, bilo je i najteži period rata, u kome su se snage Armije RBiH našle u strateškom okruženju i gotovo potpunoj blokadi, nakon što se agresiji na Bosnu i Hercegovinu priključuje i Hrvatsko vijeće obrane (HVO), uz potporu Republike Hrvatske. U tom periodu, 111. brigada i druge jedinice Operativne grupe 2 su oskudjevale u svemu – u naoružanju, municiji, vojnoj opremi, sanitetskom materijalu, pa i hrani. To se svakako odrazilo i na intenzitet borbenih djelovanja. Odbrana je bila čvrsta, ali u komandi OG-2 su već tada postojali i razrađeni planovi ofanzivnih akcija, s ciljem zaposijedanja neprijateljskih uporišta. No, za njihovo izvođenje jednostavno nije bilo logističke osnove…

Krajem oktobra 1993. godine, ojačani 1. bataljon je upućen na vareško bojište, gdje u narednih par sedmica učestvuje u oslobađanju ovoga grada i deblokiranju strateški važnog “Puta spasa”, koji je povezivao zone odgovornosti 2. i 3. korpusa. U međuvremenu, snage velikosrpskog agresora pokreću snažnu ofanzivu s ciljem zauzimanja Olova. Po naređenju komande 2. korpusa na to bojište su upućene i jedinice 111. gračaničke brigade, pri čemu se, odbranom kote Mačak (tt. 1113), posebno istakla 1. četa 2. bataljona. U decembru 1993. godine, uz angažman na olovskom bojištu, dijelovi 111. brigade sudjeluju u zaustavljanju neprijateljske ofanzive na prostoru Sapne i Teočaka, kao i na prostoru Doboj-Istoka, pri čemu se posebno ističu protivoklopnjaci iz MAD-a, uništavajući dva tenka i više drugih ciljeva.

Godina 1994. je bila godina ratne prekretnice, a borci 111. brigade to nagovještavaju uspješnom oslobodilačkom akcijom početkom marta, kada sa suborcima iz 109. brigade zauzimaju neprijateljska uporišta Oblić, Panjik i Vukovac, koja su neposredno ugrožavala i terorizirala naselja i stanovništvo Lukavice Rijeke i dijelova Lukavice. U maju 1994. slijedi oslobodilačka akcija na Vijencu – u kojoj učestvuju i manji dijelovi 111. brigade, uglavnom posade iz sastava MAD-a. U julu 1994. godine, jedna ojačana četa iz sastava brigade sudjeluje u operaciji “Brana-94” (pokušaj 2. i 3. korpusa Armije RBiH da zauzme Vozuću).

Nakon toga, teku završne pripreme komandi i jedinica OG-2 za napadni boj “Zima-94”, na pravcu Javor – Vis – Bošnjakuša – Milatuša, s ciljem zauzimanja Visa (tt. 692), najvišeg vrha Trebave. Spomenuta akcija uspješno je izvedena 7. augusta. Odabrane jedinice 111. brigade sudjelovale su i u samom napadu, “asistirajući” 212. bosanskoj oslobodilačkoj brigadi, dok su kao posadne snage uvedene čete 3., 4. i 5. bataljona. Narednih dana, jedinice brigade odbijaju snažne protunapade neprijatelja, pri čemu se posebno istakla 3. četa 4. bataljona. U odbrani Visa do kraja godine  angažiran je mješoviti bataljon sastavljen od četa iz svih bataljona 111. brigade.

Odabrane jedinice 111. brigade (izviđačko-diverzantska odjeljenja i manevarske čete), uz podršku 1. čete 212. brigade, 10. oktobra izvode oslobodilačku akciju “Skok-94”, u kojoj osvajaju nekoliko važnih zemljišnih objekata: Javor (tt. 658), Kik i Jankovića Brdo, te zaposijedaju skipovačke zaseoke Kojići, Denići, Todorovići i Brđani. U toj akciji se posebno istakla izviđačko-diverzantska jedinica 3. bataljona “Crni panteri”, pod komandom Fikreta Okanovića Okana. Tada je oslobođeno 10-ak novih kvadratnih kilometara teritorije.

U jeku najsnažnijih neprijateljskih napada na Bihać (novembar 1994.), pokrenuta je nova  akcija, u kojoj su jedinice 111., 212. i 107. brigade trebale iz dva pravca ostvariti prodor trebavskom gredom u pravcu Palića visa i Spletene lipe. Pri tome su borci 111. brigade uspjeli nakratko zaposjesti Brezike (tt. 481), ali je napad zbog vremenskih neprilika, nedostatnih snaga i preforsiranosti jedinica u prethodnim borbama već u početku obustavljen. Borci 4. bataljona, međutim, tom prilikom zauzimaju neprijateljske položaje Visić, Samar i Vis (tt. 449), stavivši pod kontrolu i skipovački zaselak Topaloviće.

*

Na početku 1995. godine, period primirja je iskorišten za reorganizaciju i obuku jedinica, nakon čega slijedi novi borbeni angažman i uspjesi brigade. Tokom aprila i početkom maja jedinice tada već 221. brigade učestvuju u odbrani Teočaka i slomu neprijateljske ofanzive “Spreča-95” (u ratnoj publicistici Armije RBiH poznata kao “Čekić i nakovanj”), pri čemu se posebno istakla manevarska četa 2. bataljona.

Potkraj maja, 1. i 2. bataljon vrše niz uspješnih diverzantskih prepada na lijevu obalu rijeke Spreče, uništavajući neprijateljske položaje, dok spomenuti “Crni panteri” uz podršku manevarske čete 3. bataljona izvode uspješnu akciju u rejonu Panjik – Gudure. Navedene akcije su poduzete radi odvraćanja pažnje neprijatelja uoči akcije zauzimanja uporišta Trepala – Skresci, na području Lukavca, što je uspješno izvela 212./222. oslobodilačka brigada. U odbranu novodostignutih linija na Skreske su odmah upućene manevarske jedinice 111. brigade (iz 1. i 2. bataljona), koje uspješno odbijaju neprijateljske protunapade.

U julu iste godine, jedan mješoviti bataljon 221. brigade angažiran je u poznatoj operaciji pokušaja deblokade Sarajeva, učestvujući u borbama na području Crnoriječke visoravni. Krajem istog mjeseca, dijelovi brigade ponovo odlaze u pomoć Doboj Istoku, gdje učestvuju u zaustavljanju nove neprijateljske ofanzive (borbe za Mujanov mezar). Pri tome su se posebno istakli protivoklopnjaci, koji za kratko vrijeme uništavaju više neprijateljskih oklopnih vozila i utvrđenih položaja.

Svoj slavni ratni put 221. brdska brigada je okončala u operaciji “Uragan-95”, oslobodilačkom pohodu Drugog i Trećeg korpusa na Vozuću i dalje u dubinu Ozrena, tokom septembra i prve polovice oktobra 1995. godine.

Brigada se tada iskazala i kao oslobodilačka jedinica, u napadu, i u svojoj već provjerenoj ulozi – u osiguranju novodostignutih linija i odbijanju neprijateljskih protnapada.

Koristeći angažiranost snaga 22. divizije na ozrensko-vozućkom bojištu, jedinice VRS su 24. 09. 1995. izvele snažan napad na linije odbrane na Trebavi, na pravcu Ovčarevići – Babići – Javor, ali su jedinice 4. i 5. bataljona uspjele da ih s uspjehom odbiju.

Linije odbrane su, tako, ostale nepromjenjene – sve do skorog sklapanja sporazuma o primirju, odnosno Dejtonskog mirovnog sporazuma.

Umjesto zaključka

Tokom cjelokupnog perioda svog postojanja, 111./221. brigada je u prosjeku brojala oko 3.000-3.500 ljudi. Oko 7.000 boraca ukupno je prošlo kroz njene redove, uključujući 60 žena.

Živote za Bosnu i Hercegovinu položila su 234 borca brigade; od toga 75 izvan njene zone odgovornosti. Najveći broj poginulih pripadnika potjecao je s područja općine Gračanica, ali bilo ih je i sa područja Doboja, Kozarca, Bijeljine i drugih mjesta, koji su kao prognanici našli utočište u Gračanici i priključili se redovima branitelja Bosne i Hercegovine.

Ukupno 1.077 boraca brigade je tokom rata ranjeno, od toga 387 teže; 265 ranjenih boraca su ostali s određenim stupnjem invaliditeta, a skoro četrdeset boraca ove brigade su ostali stopostotni invalidi.

*

Među borcima 111. brigade bilo je mnogo heroja, ljudi o čijim se podvizima i danas govori. Najodabraniji među njima su ponijeli i najveće vojničko ratno priznanje, značku “zlatni ljiljan”.

U službenim evidencijama brigade upisana su imena jedanaestorice “zlatnih ljiljana”. Četvorica od njih su priznanje dobila posthumno; dvojica od njih su položili živote za Bosnu i Hercegovinu prije službenog formiranja brigade, ali kao pripadnici jedinica iz kojih se brigada razvila. Devetorica boraca su ovo priznanje dobili poslije 1. septembra 1992. godine.

Ratnim priznanjem “zlatni ljiljan” su nagrađeni: Mehmed Ahmedbegović zv. Meša, Osman Mehić Tucko, Taksim Šuša Takso i Romeo Planjar, posthumno, te Ibrahim Hodžić Ćelap, Fikret Okanović Okan, Senad Ibrahimović Šlondro, Almir Džafo Horac, Hajrija Iljazović, Ibrahim Nurić Bariša i Sead Mahmutović. Još četvorica gračaničkih “zlatnih ljiljana” (Refik Đulić Kunda, Habib Hadžić Habibčić, Husejn Šakušić Haka i Muhibija Aljić Hodža), koji su ovo priznanje dobili kao pripadnici 212. oslobodilačke brigade – prethodno su bili istaknuti borci u 111-toj gračaničkoj. Ratnim priznanjem “Srebrni štit” odlikovan je Smajil Oštraković, načelnik štaba brigade i njen posljednji komandant.

Brojni drugi borci i starješine, kao i jedinice 111. brigade primili su pismene pohvale i priznanja od komandanta Operativne grupe 2 (22. divizije), komandanata jedinica u čijoj zoni odgovornosti su se borili, od komandanta 2. korpusa, te komandanta Štaba Vrhovne komande, odnosno Generalštaba Armije RBiH. Izostalo je jedno od kolektivnih armijskih priznanja koja su dodjeljivana brigadama; po mišljenju boraca Stojedanaeste – nepravedno. Ali bez obzira na to, gdje god se 111./221. brigada borila, izvan prostora svoje općine, o Gračanlijama se i danas priča kao o dobrim, pouzdanim i disciplinovanim borcima, koji su ratne zadatke ozbiljno shvatali i savjesno obavljali.

Na kraju, možda i najbitnije od svega: braneći svoj zavičaj, braneći slobodni teritorij, ali i oslobađajući okupirane dijelove Bosne i Hercegovine – borci 111./221. brdske brigade Gračanica nisu uprljali ruke niti ukaljali obraz nasiljem nad nevinim.

Iz rat su izašli čista obraza – kao i cijela Gračanica.

Izvori i literatura:

• Gradski muzej Gračanica, fond Spomen-zbirka 1992.-1995. (historijsko-dokumentaciona kolekcija);
• “Istorijat i ratni put 111./221. bbr. Gračanica” (Komanda za razvoj 221. bbr., “R” ešalon, 1996.);
• Bilten 111./221. brigade, svečani brojevi, br. 1 – 3, 1994.-1995.
• Izudin Duraković, Mirzet Hamzić (prir.), Od Opštinskog štaba TO do OG-2 1992/94., Gračanica: Služba za informisanje Operativne grupe 2, 1994.;
• Izudin Duraković, Mirzet Hamzić (prir.), Uspjesi u devedeset i četvrtoj (u z/o OG-2), Gračanica: Sektor za moral 22. divizije, 1995.
• Tarik Nuhanović, Sjećanja na časne dane odbrane Bosne i Hercegovine, Gračanički glasnik, god. XXVII, br. 54 (novembar 2022.), 79-90.
• Smail Mešić, Sjećanje na ratne dane (1992.-1995.), Gračanički glasnik, god. XXVII, br. 54 (novembar 2022.), 91-115;
• Džemal Jukan, Moj ratni put – od komandira čete do komandanta brigade, Gračanički glasnik, god. XXVII, br. 54 (novembar 2022.), 117-148;
• Smajil Oštraković, Od referenta Opštenarodne odbrane do ratnog komandanta brigade i brigadira Oružanih snaga BiH, Gračanički glasnik, god. XXVII, br. 54 (novembar 2022.), 149-183.
• Bahrija Džananović, Na čelu prve oslobodilačke brigade u Armiji RBiH, Gračanički glasnik, god. XXVII, br. 54 (novembar 2022.), 185-208.
• Osman Puškar, Od Opštinskog štaba TO Gračanica do Operativne grupe 2 (sjećanja i zapisi komandanta), Gračanički glasnik, god. XXVII, br. 53 (maj 2022.), 85-120;
• Hazim Vikalo, Civilno rukovodstvo i vojna komanda Gračanice u periodu 1992.-1995., Gračanički glasnik, god. XXVII, br. 53 (maj 2022.), 59-84.